KOŚCIÓŁ ŚW. DUCHA I ŚW. PAWŁA PUSTELNIKA OJCÓW PAULINÓW

ul. Nowomiejska 23
Paulini przybyli do Polski z Węgier w 1382. Jednym z superiorów klasztoru był słynny z obrony Jasnej Góry przed Szwedami Augustyn Kordecki. W 1662 sprowadzono do Warszawy paulinów, którzy przejęli opiekę nad szpitalem św. Ducha, zmieniając probostwo w klasztor. Odbywały się tu nabożeństwa przed każdą elekcją królów z udziałem senatorów i rycerzy. W czasie pasterek występował chór młodzieży, naśladujący świergot ptaków i odgłosy zwierzęce. Na miejscu istniejącej do 1656 drewnianej kaplicy św. Ducha, z inicjatywy przeora o. Innocentego Pokorskiego, wybudowano w 1707-17 kościół wg proj. Józefa Pioli, Ceroniego i kierownictwem Józefa Belottiego (po jego śmierci pracami kierował Ceroni). Prawdopodobnie, na zlecenie paulinów, wstępny projekt wykonał Tylman z Gameren, Piola jedynie go zmodernizował. Pieniądze przekazywali Flemingowie, Potoccy, Lubomirscy, a najwięcej Jakub Zygmunt Rybiński. Prace we wnętrzu prowadzili sztukator Franciszek Maino, malarz Jan Jankier i kamieniarz Antoni Bay. Chór wykonał w 1712 cieśla Adam Niemiec. W 1725 Michał Bartłomiej Bernatowicz wykonał dekorację fasady. Konsekracji w 1727 dokonał bp poznański Michał Tarło. 26.02.1861 wyszła z kościoła manifestacja patriotyczna, ze sztandarami i pieśnią na ustach. Na rynku Starego Miasta żandarmeria spacyfikowała pochód. Po kasacie paulinów w 1819, kościół przejęło Bractwo Niemieckie św. Benona. W 1841-5 kościół odnowiono pod kierunkiem Kleofasa Konopki dzięki przełożonemu redemptorystów, Franciszka Ksawerego Lidige. Dobudowali oni wówczas ganek, na którym w 1865 stanęła figura Matki Boskiej. W 1944 kościół spalono, odbudowując w 1949-53 pod kierunkiem Jana Grudzińskiego. Od 1711, co roku 6 sierpnia, wyrusza piesza pielgrzymka do Częstochowy (w 2007 nr 296).
Pierwotny sprzęt wymieniono w latach ’20 XVIII w. Były to ołtarze Michała Bartłomieja Bernatowicza i obrazy Karola de Prevo. Po 1824 część wyposażenia poszło do innych ośrodków paulińskich (Bolimów...). Autentyki we wnętrzu to stiukowy ołtarz św. Antoniego w kruchcie (XVIII z fund. Konstancji Dulfus), dwa portale marmurowe z ok. 1710 zapewne wykonane pewnie przez Antoniego Baya, 3 epitafia (Konstancji Dulfus z 1747, jej syna paulina Januarego z wierszowaną inskrypcją, Zuzanny Szubskiej z 1776 i Marianny Czyżewskiej z 1867) i stacje drogi krzyżowej z końca XVIII w. Po wojnie sprowadzono tu z Lubiąża dwa obrazy Michaela Willmana (Koronowanie cierniem z 1656 – nawa płd. Oraz Podniesienie krzyża z 1661 w nawie pn.). W prezbiterium krata kuta z 1710. Reszta rzeczy pochodzi z okresu po odbudowie: ołtarze Zesłania Ducha Św., i boczne Anioła Stróża, św. Tomasza, św. Józefa Oblubieńca, Serca Pana Jezusa, św. Agnieszki, św. Tomasza Judy, MB Częstochowskiej (w kaplicy) i ambonę wykonał paulin Bronisław Hoffman, a większość obrazów wykonał Leonard Torwirt. Pozostałe elementy wyposażenia to: ołtarz św. Antoniego z ok. poł XVIII w., przekształcony w 2. poł. XIX w. z fundacji Konstancji Dulfus.